19. YY. SONLARI VE 20. YY. BAŞLARINDA DÜZCE'NİN NÜFUSU Doç. Dr. F

Değerli 81Düzce Haber okuyucuları bu haftaki yazımızda 19. yy. sonları ve 20. yy.
başlarında Düzce'nin nüfusu ile ilgili bilgiler vereceğiz. 19 yy. da Rumeli ve Kafkasya’daki
askeri ve siyasi dengelerin bozulması, Anadolu’ya doğru büyük bir göç hareketinin
başlamasının temelini oluşturmuştur. Rumeli ve Kafkasya’dan gelen bu göçmenlerin Bolu
sancağında yerleşmeye başladıkları muhit Düzce kazası olmuştur. Böylece Düzce kazasının
ve kasabasının nüfusu yıllar içinde artmaya başlamıştır. Bu göçler, Düzce içinde Cami-i Kebir
mahallesi civarında yeni mahallelerin ortaya çıkmasını ve Düzce’nin kentleşmeye başlamasını
da sağlamıştır. Rumeli, Kafkasya ve çeşitli yerlerden yapılan göçlerle Düzce kazasının etnik
yapısı büyük bir çeşitliliğe sahip olmuştur. Bunlar: Türk, Çerkes, Abaza, Tatar, Kürt, Laz,
Gürcü, Roman, Arnavut ve Boşnak vb. 19. yy. sonları ve 20. yy. başlarında Düzce’nin
nüfusunu incelediğimiz bu çalışmada Kastamonu Vilâyet Sâlnâmelerini ve Bolu Vilâyet
Sâlnâmelerini temel aldık.
1869 ve 1904 yılları arasında yayınlanan Kastamonu vilâyetine ait 21 adet sâlnâmede
Düzce kazasının nüfus yapısı ve nüfusunun yıllara göre seyri hakkında önemli bilgiler
mevcuttur. 1870, 1872 ve 1873 tarihli Kastamonu Vilâyet Sâlnâmelerinin her üçünde de
Düzce'nin nüfusu 6673, hane sayısı da 2890 olarak belirtilmiştir. Bu tarihlerden sonra Düzce
kazasının nüfusu Rumeli, Kafkasya ve Doğu Karadeniz'den yapılan göçler neticesinde hızla
artmaya başlamıştır.

1874 (Hicri 1291) ve 1882 (Hicri 1299) Yılları Arasında Kastamonu

Vilâyet Sâlnâmeleri’nde Düzce'nin Nüfusu

Sâlnâmeler 1874 (Hicri 1291) 1877 (Hicri 1294) 1879 (Hicri 1296)

1882 (Hicri1299)
Nüfus 9.623 9.842 10.720 12.500
Hane Sayısı 4.260 4280 4800 5.082

1882 ve 1889 yılları arasında Kastamonu vilâyetinde sâlnâme yayınlanmazken, 1889
yılından itibaren tekrar sâlnâme çıkarılmaya başlandığı görülmektedir. Düzce nüfusu
yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere her geçen yıl artmaktadır. 1882 yılından 1889 yılına
kadar nüfus neredeyse üç kart artmıştır. Ayrıca önceki yıllarda yayınlanan sâlnâmelerde
gayrimüslim yokken 1889 tarihli vilâyet sâlnâmesinde Düzce de gayrimüslim nüfusuna da
rastlanmaktadır. 1889 yılından itibaren Düzce kazasının nüfusu, İslam, Ermeni ve Rum
şeklinde gruplandırılmıştır. Ancak Rum ve Ermeni toplulukları kazanın genel nüfusu içinde
küçük bir yüzdeye sahiptir. Düzce’de bulunan Türk, Çerkes, Abaza, Tatar, Kürt, Laz, Roman,
Gürcü ve Boşnak gibi Müslüman etnik grupların ayrı ayrı nüfusları hesaplanmamış olup 1889
tarihli sâlnâme de ve bundan sonraki sâlnâmelerde bu gruplar İslam adı altında
toplanmışlardır. Düzce kazasında Müslüman nüfus 15.759 erkek, 14.267 kadın olmak üzere
30.026 kişiden oluşmaktadır. Gayrimüslim nüfus da kadın-erkek 80 Rum, ve 65 Ermeni ile
2'de Bulgar'dan oluşmaktadır. Kazanın toplam nüfusu 30.171 kişidir.

1893 (Hicri 1311) ve 1899 (Hicri 1317) Yıllarına Ait Kastamonu Vilâyet

Sâlnâmeleri’nde Düzce kazasının Nüfusu

SÂLNÂME İSLAM ERMENİ RUM

TOPLAM KADIN ERKEK KADIN ERKEK KADIN ERKEK

1893
(Hicri 1311)

16.820 17.120 39 41 19 20 34.059

1899
(Hicri 1317)

18.497 19.956 20 80 67 94 38.714

Yukarıdaki tabloda 1893 ve 1899 yıllarına ait sâlnâmeler de Müslüman, Ermeni ve
Rumlara ait kadın-erkek nüfus dağılımı görülmektedir. 1893 yılına ait sâlnâmeye göre
kazanın toplam nüfusu 34.059 kişidir. Bu nüfusun 33.940’ını Müslüman, 80’inini Ermeni,
39’unu da Rumlar oluşturmaktadır. Bu dönemde Düzce kazasının %99,6’sını Müslüman ahali
meydana getirmektedir. 1899 yılına ait sâlnâmeye göre ise kaza genel nüfusu 4.665 kişi artmış
olup, 38.714 kişiye ulaşmıştır. Nüfusun 38.453’i Müslüman, 100’ü Ermeni ve 161’i de
Rum’dur. Müslümanların oranı 1893’teki nüfus verilerine göre %0,3 düşüşle % 99,3
olmuştur. 1893’te kadın ve erkek 39 kişiden meydana gelen Rum nüfus 1899’ta %412 artışla
161 kişiye ulaşmıştır.

Sâlnâmelerdeki veriler dikkate alındığında karşımıza kazadaki erkek nüfusun hem
Müslümanlar arasında hem de Gayrimüslimler arasında kadın nüfusuna göre daha fazla
olduğu ortaya çıkmaktadır. 1893 yılına ait sâlnâmede kadın nüfusu 16.878 iken erkek nüfus
17.180 kişidir. Kazadaki kadın nüfusun oranı toplam nüfus içerisinde %49’dur. 1899 yılına
ait sâlnâme de erkekler 20.130 kişiyken, kadınlar 18.584 kişidir. Bu da kazanın toplam nüfusu
içerisinde kadınların oranı % 48 olduğu anlamına gelmektedir.
Düzce kazasının nüfusu başta Kafkasya ve Rumeli’den olmak üzere çeşitli
bölgelerden aldığı göçlerle gün be gün artmıştır. Son vilâyet sâlnâmesi olma özelliğine sahip
olan Malî 1337–1338/ 1921–1922 senesi Bolu Livası Sâlnâmesi’ne göre Düzce kazası
25.367’si erkek, 27.263’ü kadın olmak üzere toplam 52.630 kişiden oluşmaktadır. Bu da kaza
nüfusunun aşağı yukarı yirmi iki yılda %74 oranında arttığı anlamına gelmektedir.
19. yy Düzce nüfusunu etkileyen temel unsur Rumeli ve Kafkasya’dan yaşanan
göçlerken, 20. Yüzyılın ilk çeyreğinin temel özelliği yaşanan büyük savaşların yarattığı
sonuçlar olmuştur. Rumeli ve Kafkasya’dan yaşanan göçler nedeniyle Düzce kazası,
içerisinde Türk, Çerkes, Abaza, Tatar, Kürt, Laz, Gürcü, Roman, Arnavut ve Boşnakların
yaşadığı bir etnik çeşitlilik kentine dönüşmüştür.
20. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti’nin ve dünya nüfusunun yapısını önemli
ölçüde şekillendirilen savaşlar peş peşe yaşanmıştır. Bu savaşların getirdiği yıkımın en önemli
göstergelerinden biri nüfus dağılımında yaşanan dengesizlik olmuştur. Düzce kazası için
değerlendirildiğinde bu döneme kadar erkek nüfusunun kadın nüfusuna oranı yüksekken,
yaşanan savaşlardan sonra bu oran erkek nüfus aleyhinde değişmiştir. Savaşlardan sonraki
dönemde nüfus yapısında kadın oranının yüksekliği de savaşlarda ölen erkek nüfusunun
fazlalığını kanıtlamaktadır. Değerli 81Düzce Haber okuyucuları bu hafta da bize ayrılan
sütunun sonuna geldik. Haftaya yeni bir yazı ile kaşınızda olacağız…