DÜZCE’DE BİR ERMENİ MAHALLESİ: İCADİYE Doç. Dr. Fatih ÖZÇELİK

1850’lilerden önce Düzce’de bir Ermeni iskanı söz konusu değildi. Hatta Osmanlı
döneminde yapılan 1831 tarihli ilk nüfus sayımına göre Düzce’de yerleşik gayrimüslim
nüfusa rastlanmamaktadır. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Düzce’nin ticari açıdan bir
çekim merkezi olmaya başlamasıyla Ermeniler, Düzce’ye yerleşmeye başladılar. Ancak bir
mahalle oluşturacak nüfusa sahip değillerdi. Düzce’nin ilk Ermeni sakinleri Bolu’dan
gelmişlerdi. Ağırlıklı olarak Cedidiye mahallesinde Müslümanlarla iç içe yaşıyorlardı. Bu
dönemde Düzce’deki Ermeniler genelde tütün ticareti ile uğraşıyorlardı. Bunun yanında
bakkal, uncu, terzi, manifaturacı, kuyumcu gibi meslekleri icra edenler de vardı. Aralarında
Eğinli (Erzincan’ın Kemaliye ilçesi) olan Ermeniler ise çerçilik yapıyorlardı. Bu gezici
Ermeni Esnaflar, at sırtında manifatura malzemeleri ile ufak tefek tuhafiye eşyalarını köy köy,
mahalle mahalle dolaşarak satıyorlardı. 1900 yılların başlarına gelindiğinde ise Ermenilerin
Düzce ekonomisinde hatırı sayılır bir ağırlığı söz konusudur. Düzce Ermenileri ile ilgili bu
zamana kadar yapılmış en kapsamlı çalışma; 2017 yılında 3. Düzce’de Tarih, Kültür ve Sanat
Sempozyumu’nda Sayın Nejat Özsoy’un sunduğu “Düzce: Sefine-i Nuh’un Ermenileri” adlı
uzun tebliğdir. Sayın Özsoy’un bu çalışması sayesinde Düzce Ermenileri ile ilgili bir çok yeni
bilgiye sahip olduk.
Düzce’de Ermenilerin ilk defa mahalle kuracak nüfusa sahip olmaları II. Meşrutiyet
sonrasına denk gelmiştir. 1878 yılında imzalanan Berlin Antlaşması’ndan sonra Doğu
Anadolu’da bir kısım Ermeniler büyük devletlerin kışkırtmaları neticesinde bir Ermeni devleti
kurmak gayesiyle karışıklık çıkarmaya başlamışlardı. Bu karışıklıklardan memnun olmayan
bazı Ermeniler kendi istekleriyle bazen de bölücü faaliyetlerde bulunan Ermeniler Osmanlı
Devleti’nin tasarrufuyla batıdaki şehirlere göç etmişlerdir. Göç ettikleri yerlerden birisi de
Düzce olmuştur. Ermeniler adına Cedidiye mahallesinde ikamet eden ve Düzce’de ticari
faaliyetleri olan aslen Bolulu Agop Portakalyan 1910 yılında hükümete dilekçe vererek
Akpınar Köyü ile Asar deresi arasındaki “seksen sekiz atik dönüm malûmu’1-hudûd”
arazisine mahalle kurma izni istemiştir. Zira hem şehir içinde dağınık vaziyette yaşayan
Ermeniler hem de Doğu Anadolu’dan gelen Ermeniler bu mahallede hep beraber
yaşayacaklardı. Sadrazamlık makamı, Düzce kaymakamlığı, Bolu mutasarrıflığı ve Dâhiliye
Nezareti ile yaptığı yazışmalar neticesinde bir Ermeni mahallesi kurulmasına müsaade
etmiştir. İzin alındıktan sonra ilk olarak mahallenin güvenliği için bir karakol, misafirlerin
kalacağı bir otel inşa edilmiştir. Ermeniler kısa sürede “İcâdiye” adı verilen mahalleyi
Düzce’nin en modern yerleşim yeri haline getirmişlerdir. Ermenilerin bu yeni yerleşimi,
günümüzde Fevzi Çakmak mahallesinde bulunan Tevfik Demir sokağından başlayarak Düzce
Adliyesine kadar olan alandan oluşmaktadır. Mahallenin ortasından Bolu caddesi geçmekte
mahalleyi Doğu – Batı yönünde ikiye ayırmaktadır. Büyük bahçeler içindeki evler batı
tarzında inşa edilmişti. Dönemin tanınmış gazetecilerinden Tanin Gazetesi yazarı Ahmet Şerif
Bey, 1913 yılında Anadolu’yu okuyucularına tanıtmak amacıyla uzun bir Anadolu gezisine

çıkmıştır. Bu kapsamda Düzce’ye de uğramış ve imar faaliyetlerinin henüz yeni başladığı
İcadiye Mahallesi ve Ermeniler için şunları söylemiştir:

Düzce’de yeni yerleşmeye uğraşıyorlar. Ticarette iyi bir yerleri
bulunduğu gibi, bunu ilerletmek için çok çalıştıkları görülüyor.
Merkez kazayı gösteren cetvelde bir rakamıyla dolan İcâdiye
Mahallesi, Ermeniler tarafından yeni yapılmaktadır. Mahalle, henüz
yapılmamış ise de bugünkü temel ve esastan kasabanın en bayındır ve
ileri yeri olacağı anlaşılıyor. Gerçekten, yapılan binalar, düzenli ve
iyidir. Bu bitmemiş binalar arasında en güzellerini okul ve otel gibi
kuruluşların meydana getirdiğini söylemeye, bilmem ki, gerek var
mıdır. Şunu pek samimiyetle temenni ederiz ki, bu örnek, yüzlerce
senedir, buralarda yaşayanlar için gereken bir örnek olsun.
I. Dünya Savaşı esnasında Taşnak ve Hınçak gibi Ermeni terör örgütlerinin
Anadolu’nun bir çok yerinde ayaklanma çıkartmaları ve orduyu arkadan vurma teşebbüsleri
üzerine, Osmanlı Hükümeti Tehcir Kanunu’nu uygulamaya başlamıştır. Bolu ve
Adapazarı’ndaki Ermeniler gibi Düzce’deki bazı Ermeniler de “Tehlikeli ve Zararlı”
faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu nedenle Düzce Ermenileri de zorunlu göçe tabi tutulmuştur.
İcâdiye mahallesindeki Ermenilerde 1915’te önce Adapazarı’na sonra tren ile Anadolu
içlerine yollanmıştır. Mondros Mütarekesi sonrası ise Ermeniler serbestçe Düzce’ye
dönmüşler ve eski mallarına tekrar sahip olmuşlardır. Ancak Kurtuluş savaşı sürerken
Ankara’ya tavır almışlar ve Milli Mücadele aleyhine birçok faaliyette bulunmuşlardır. Bunun
üzerine 1920 yılında II. Düzce Ayaklanmasının hemen akabinde Düzce Ermenileri, Ankara
Hükümeti’nin talimatıyla Düzce’den çıkartılmışlardır. Cumhuriyetin ilânından sonra
Ermenilerin çok azı Düzce’ye geri dönmüş ve Cumhuriyet vatandaşı olarak hayatları boyunca
hürriyet içinde yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Hatırı sayılır sayıda Düzce Ermeni’si de Amerika
Birleşik Devletlerine göç etmiş ve Boston şehrine yerleşmiştir.